تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بین سال‌های ۱۳۹۸-۱۳۹۰
گزارش تحلیلی
تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بین سال‌های ۹۸- ۱۳۹۰
مقدمه :
توسعه اقتصادی نیازمند شرایط تاریخی و ساختارهایی است که بدون وجود آن سرمایه‌گذاری‌ها و تلاش‌ها راه به بیراهه می‌برد. در این میان دسترسی به اطلاعات درست و برنامه‌ریزی بر اساس آن می‌تواند به‌عنوان راهنمایی بر پیمایش مسیربه ما کمک کند تا نسبت به شناسایی نقطه‌ضعف‌ها و تصحیح خطاها اقدام نماییم. بر این اساس در این جا سعی شده است تا با تحلیل اطلاعات موجود و برجسته کردن نکات مهم این اطلاعات در ۸ سال گذشته بتوانیم تصویری درست از وضعیت مهم‌ترین متغیر اقتصادی یعنی سرمایهٰ‌گذاری و تشکیل سرمایه را ارائه کنیم. اطلاعات تشکیل سرمایه بنا به ماهیت آن دارای اهمیت زیادی در مباحث توسعه و الگوهای اقتصادی دارد
بررسی سهم تشکیل سرمایه ثابت از تولید ناخالص داخلی
تشکیل سرمایه ثابت ناخالص یک مفهوم اقتصاد کلان است که روش‌های سنجش آن به تفصیل در نظام حساب‌های ملی سازمان ملل که آخرین ویرایش آن مربوط به سال ۲۰۰۸ است مورد بحث قرار گرفته است. منشأ توجه به نقش تشکیل سرمایه ثابت در رشد اقتصادی به مباحث کوزنتس در دهه ۱۹۳۰ مربوط می‌شود و سنجش استاندارد آن در دهه ۱۹۵۰ ارائه شد. از نظر آماری این متغیر به سنجش کسب دارایی‌های جدید یا بهبود دارایی‌های موجود توسط کسب‌وکارها، دولت و خانوار می‌پردازد و نشان‌دهنده میزان ارزش افزوده سرمایه‌گذاری شده دریک اقتصاد است.
اندازه‌گیری تشکیل سرمایه در عمل برای گروهی از دارایی‌ها صورت می‌گیرد و ویژگی مهم آن این است که این نوع دارایی‌ها هرگز نمی‌توانند همگن باشند و در واقع ترکیبی از کالاهای مشابه هستند. بحث سنجش تشکیل سرمایه ثابت دارای پیچیدگی‌ها و نیازمند ریزداده‌هایی هست که بدون وجود آنها نمی‌توان به محاسبات دقیقی دست یافت. به دلیل نقش محوری سرمایه‌گذاری در اقتصاد، لازم است که اجزای آن به دقت اندازه‌گیری شود. عمده ادبیات موضوعی با مبانی نظری اندازه‌گیری سرمایه در ارتباط بوده و مهم‌ترین نظریه در این زمینه نظریه کمبریج است. یک مشکل اجرایی اساسی در اندازه‌گیری سرمایه اندازه‌گیری آن در نبود مبادلات اقتصادی قابل مشاهده، چگونگی سنجش آن است. یک رابطه واضح بین ارزش یک دارایی و ظرفیت تولیدی حال و آینده آن وجود دارد و یکپارچگی سنجش مؤلفه‌های تشکیل سرمایه به مفهوم در نظر گرفته شدن این رابطه است. تمایز بین جنبه‌های ثروت و تولید از سطح دارایی‌های فرد، سازمان و شرکت حاصل می‌شود.
در راهنمای نظام حساب‌های ملی (۲۰۰۸) تشکیل سرمایه ثابت ناخالص این طور تعریف شده است:
تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از طریق ارزش کل تحصیل منهای واگذاری دارایی‌های ثابت یک تولیدکننده در دوره حسابداری به‌علاوه بعضی مخارج مشخص شده در خدماتی که به ارزش دارایی‌های تولید نشده می‌افزاید اندازه‌گیری می‌شود.
از این رو لازم است تا تمامی کالاها و خدمات عرضه شده به اقتصاد از طریق تولید، واردات یا واگذاری دارائی‌های تولید شده باید برای صادرات، مصرف (واسطه یا نهایی) یا به‌عنوان بخشی از تشکیل سرمایه ثابت استفاده شود. خط مرزی بین آن محصولاتی که در اقتصاد باقی می‌مانند و برای مصرف به کار می‌روند و آن محصولاتی که برای تشکیل سرمایه استفاده می‌شوند به‌عنوان حد و مرز دارایی شناخته می‌شود. حد و مرز دارایی برای دارایی‌های ثابت عبارت از کالاها و خدماتی است که برای مدت بیش از یک سال در تولید به کار می‌رود.
هدف این گزارش بازبینی یا اظهار نظر در نحوه سنجش اطلاعات تشکیل سرمایه نیست و مراکز آماری با استفاده از روش‌ها و راهنماهای بین‌المللی توصیه شده اقدام به اخذ اطلاعات و محاسبه آن می‌کنند. اطلاعات تولید شده در ایران توسط دو منبع آماری مستقل از هم یعنی مرکز آمار ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی تولید می‌شود. اطلاعات تولید شده از سوی مرکز آمار ایران با توجه به مرجعیت و استفاده از اطلاعات طرح‌ها و صورت‌های مالی مختلف دارای فرصت ویژه‌ای برای استفاده کاربران فراهم می‌کند تا با توجه به اصل بی‌طرفی این مرکز داده‌ها را با اطمینان مورد استفاده قرار دهند.
بررسی سهم تشکیل سرمایه ثابت بین سال‌های ۹۸-۱۳۹۰
شاخص سهم تشکیل سرمایه در تولید ناخالص داخلی نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری در کل تولید ناخالص داخلی است و به‌عنوان درصدی از محصول ناخالص داخلی مورد محاسبه قرار می‌گیرد. این شاخص نشان‌دهنده فرایندها و الگوهای فعالیت‌های تولید اقتصادی بوده و به‌عنوان یک عامل مهم فرایند توسعه پایدار در کشورهای درحال توسعه تلقی می‌شود که افزایش آن جزو اهداف همه کشورها تلقی می‌شود.
اطلاعات جدول ۱ حاکی از آن است که رقم تشکیل سرمایه از ۱٬۳۵۱٬۳۹۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۰ به رقم ۴٬۰۴۲٬۴۰۵ میلیارد ریال در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ رسیده است. همچنین این جدول حاکی از آن است که ارقام تشکیل سرمایه ثابت ناخالص به قیمت‌های جاری علیرغم ۹ ماهه بودن از رقم سال ۱۳۹۷ پیشی گرفته است، ارقام تشکیل سرمایه ثابت به قیمت جاری حاکی از رشد نسبتاً مداوم این متغیر در طول این هشت سال است . این موضوع می‌تواند به‌عنوان نشانه‌ای مثبت از تغییر نگرش کسب و کارها به آینده اقتصادی کشور تلقی شود.
بررسی بیشتر جدول ۱ حاکی از آن است که سهم تشکیل سرمایه ساختمان طی سال‌های ۱۳۹۸-۱۳۹۰ از ۱۳ درصد در تولید ناخالص داخلی کاهش پیدا کرده و در نهایت در سال ۱۳۹۸ به سهمی برابر با تشکیل سرمایه ماشین‌آلات یعنی ۹ درصد رسیده است. بیشترین سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در تولید ناخالص داخلی در این هشت سال با ۲۰ درصد مربوط به سال ۱۳۹۰ و کم‌ترین آن با ۱۵ درصد مربوط به سال های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ است. سهم تشکیل سرمایه ناخالص در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ به ۱۷ درصد رسیده است که نسبت به دو سال قبل‌تر خود ۲ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
جدول ۱- تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، محصول ناخالص داخلی و سهم تشکیل سرمایه از تولید ناخالص به قیمت‌های جاری (ارقام به میلیارد ریال و سهم به درصد)
سال
تشكیل سرمایه ثابت ناخالص
تشكیل سرمایه در ماشین‌آلات
تشكیل سرمایه در ساختمان
محصول ناخالص داخلی (به قیمت بازار)
سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از GDP
سهم تشکیل سرمایه ماشین‌آلات ناخالص از GDP
سهم تشکیل سرمایه ساختمان از GDP
۱۳۹۰
۱٬۳۵۱٬۳۹۲
۵۰۸٬۴۷۶
۸۴۲٬۹۱۶
۶٬۶۸۹٬۷۳۴
۲۰
۸
۱۳
۱۳۹۱
۱٬۵۲۳٬۹۵۵
۶۵۴٬۸۲۰
۸۶۹٬۱۳۵
۹٬۱۱۴٬۹۴۲
۱۷
۷
۱۰
۱۳۹۲
۲٬۱۱۱٬۵۱۷
۹۸۹٬۱۸۴
۱٬۱۲۲٬۳۳۳
۱۲٬۲۱۹٬۷۳۷
۹
۱۳۹۳
۲٬۳۶۶٬۸۹۵
۱٬۱۲۸٬۳۸۰
۱٬۲۳۸٬۵۱۵
۱۲٬۸۷۲٬۹۱۷
۱۸
۱۳۹۴
۲٬۲۴۵٬۴۲۹
۱٬۰۳۳٬۹۹۷
۱٬۲۱۱٬۴۳۲
۱۲٬۳۱۴٬۲۲۰
۱۳۹۵
۲٬۱۹۵٬۶۰۹
۱٬۰۸۳٬۵۹۸
۱٬۱۱۲٬۰۱۱
۱۴٬۱۰۳٬۲۳۲
۱۶
۱۳۹۶
۲٬۵۲۲٬۰۲۴
۱٬۲۱۴٬۰۳۴
۱٬۳۰۷٬۹۹۰
۱۶٬۹۶۳٬۱۳۲
۱۵
۱۳۹۷
۳٬۵۴۹٬۶۳۲
۱٬۶۶۵٬۲۰۲
۱٬۸۸۴٬۴۳۰
۲۴٬۳۱۳٬۷۶۹
۱۳۹۸*
۴٬۰۴۲٬۴۰۵
۱٬۸۵۳٬۹۹۱
۲٬۱۸۸٬۴۱۴
۲۴٬۳۷۲٬۲۹۴
مأخذ داده‌ها: مرکز آمار ایران، جداول فصلی حساب‌های ملی، ارقام مربوط به سال ۱۳۹۸ شامل ۹ ماه ا ز سال است.
برای درک بهتر ارقام و متغیرهای اقتصادی بهتر است این ارقام در قالب قیمت سال پایه و با حذف آثار تغییرات قیمتی مورد ارزیابی قرار گیرد. به همین منظور در جدول ۲ ارقام تشکیل سرمایه ثابت و تولید ناخالص داخلی بر اساس سال پایه ۱۳۹۰ آورده شده است. بر اساس جدول ۲ مشاهده می کنیم ارقام تشکیل سرمایه ثابت از سال ۱۳۹۰ به قیمت‌های ثابت رو به کاهش بوده به نحوی که میزان تشکیل سرمایه ثابت از ۱٬۳۵۱٬۳۹۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۰ به رقم ۱٬۰۱۴٬۴۰۷ در سال ۱۳۹۷ کاهش پیدا کرده است. میانگین کاهش رشد تشکیل سرمایه ثابت در این سال ها در حدود ۴ درصد است. همچنین این جدول نشان‌دهنده آن است که سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از۲۰ درصد GDP در سال ۱۳۹۰ به مرور زمان کاهش پیدا کرده و به ۱۵ درصد در سال ۱۳۹۷ رسیده است و با توجه به آمار ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ به نظر می‌رسد این روند کاهشی همچنان تداوم پیدا کند.
بررسی سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ماشین‌آلات از تولید ناخالص داخلی حاکی از کاهش نسبی آن از ۸ درصد به ۷ درصد است. این در صورتی است که سهم تشکیل سرمایه ساختمان از GDP طی این سال‌ها کاهش بیشتری داشته و به کم‌تر از نصف رسیده است به نحوی که این سهم از ۱۳ درصد رسال ۱۳۹۰ به ۶ درصد در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ کاهش پیدا کرده است.
جدول ۲- تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، محصول ناخالص داخلی و سهم تشکیل سرمایه از تولید ناخالص به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰ (ارقام به میلیارد ریال و سهم به درصد)
سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ازGDP
سهم تشکیل سرمایه ماشین‌آلات ناخالص ازGDP
سهم تشکیل سرمایه ساختمان ازGDP
۱٬۱۱۷٬۳۷۱
۴۹۶٬۳۵۴
۶۲۱٬۰۱۷
۶٬۲۷۷٬۲۱۰
۱٬۱۵۳٬۲۸۳
۵۲۸٬۲۵۵
۶۲۵٬۰۲۸
۶٬۲۴۰٬۷۰۶
۱٬۱۸۱٬۷۸۵
۵۵۷٬۶۸۸
۶۲۴٬۰۹۷
۶٬۴۰۰٬۷۹۶
۱٬۰۹۶٬۰۲۱
۴۹۷٬۴۶۶
۵۹۸٬۵۵۵
۶٬۴۳۴٬۶۹۶
۱٬۰۳۵٬۸۲۹
۵۰۶٬۵۶۹
۵۲۹٬۲۶۰
۷٬۲۱۱٬۹۸۷
۱٬۰۷۳٬۵۶۰
۵۲۴٬۵۵۶
۵۴۹٬۰۰۴
۷٬۴۹۵٬۴۲۵
۱٬۰۱۴٬۴۰۷
۴۸۸٬۵۲۹
۵۲۵٬۸۷۷
۷٬۱۴۱٬۳۳۰
۱۳۹۸
۷۳۳٬۵۰۷
۳۲۱٬۷۲۸
۴۱۱٬۷۷۹
۵٬۰۰۴٬۱۳۴
۱۱
۵
۶
مأخذ داده‌ها: مرکز آمار ایران، جداول فصلی حساب‌های ملی، ارقام مربوط به سال ۱۳۹۸ شامل ۹ ماه ا زسال است.
بررسی رشد تشکیل سرمایه
گزارش مرکز آمار ایران از رشد اقتصادی و رشد تشکیل سرمایه حاکی از آن است که سال ۱۳۹۱ با دارا بودن ۱۷ درصد رشد منفی در تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و ۲۶ درصد رشد منفی در تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بخش ساختمان بدترین وضعیت رشد بین این سال‌ها را داشته است. رشد تشکیل سرمایه در دوسال بعدی و در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ مثبت شده و پس از آن می‌بینیم که تا ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ به جز سال ۱۳۹۶ این رشد عددی منفی است. رشد منفی ۹ ماهه در سال ۱۳۹۸ به عدد منفی ۲٫۶ درصد رسیده است و پیش‌بینی می‌شود با اضافه شدن فصل چهارم این عدد به منفی ۳ درصد برای کل سال ۱۳۹۸ افزایش یابد که این حاکی از کاهش روند رشد منفی تشکیل سرمایه نسبت به سال قبل است. میانگین سالانه نرخ رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از سال۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ معادل ۳٫۶- است. این حاکی از آن است که در این هشت سال نه‌تنها رشد سرمایه‌گذاری نداشته‌ایم بلکه رشد تشکیل سرمایه ناخالص، منفی هم بوده است.
بررسی وضعیت تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات و ساختمان می‌تواند نشان‌دهنده نکات مهمی باشد. میانگین رشد هشت ساله ماشین‌آلات در این هشت سال ۲- درصد و برای ساختمان ۴- درصد بوده است. آمار رشد تشکیل سرمایه نشان‌دهنده مثبت شدن رشد تشکیل سرمایه ساختمان در نه ماهه سال ۱۳۹۸ است. رشد این بخش در سال ۱۳۹۷ منفی ۴ درصد بوده است که در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ به مثبت ۹٫۶ درصد رسیده است .
جدول ۳ : رشد محصول ناخالص داخلی كشور و رشدتشکیل سرمایه ثابت ناخالص به قیمت‌های ثابت (سال پایه: ۱۳۹۰ – ارقام به درصد)
۱۷٫۳-
۲٫۴-
۲۶٫۳-
۶٫۲-
۳٫۲
۶٫۴
۰٫۶
۰٫۶-
۲٫۵
۵٫۶
۰٫۱-
۲٫۶
۷٫۳-
۱۰٫۸-
۴٫۱-
۰٫۵
۵٫۵
۱٫۸
۱۱٫۶-
۱۲٫۱
۳٫۶
۳٫۷
۳٫۹
۵٫۵-
۶٫۹-
۴٫۲-
۴٫۷-
نه ماهه ۱۳۹۸
۲٫۶-
۱۴٫۷-
۹٫۶
۷٫۶-
مأخذ داده‌ها: حساب‌های فصلی ۹۸-۱۳۹۰ مرکز آمار ایران
شکل 1 - رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و رشد اقتصادی بین سال‌های 1391-139۸
نکته نگران‌کننده جدول ۳، رقم بالای رشد منفی تشکیل سرمایه در ۹ماهه سال ۱۳۹۸ است. رقم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در ماشین‌آلات در ۹ماهه سال ۱۳۹۸ به منفی ۱۴٫۷ رسیده است که این رقم پس از رقم منفی ۱۰٫۸ درصدی در سال ۱۳۹۴ یک نوع رکورد به حساب می‌آید.
بررسی دوره‌های قبلی تشکیل سرمایه نشان می‌دهد که در دوره‌هایی که تشکیل سرمایه ناخالص منفی شده، این رشد منفی در سال بعد جبران و تشکیل سرمایه دوباره به کانال مثبت بازگشته است. این امر از شکل ۱ که از اطلاعات فصلی مرکز آمار ایران اقتباس شده است به وضوح مشهود است. مثلاً رشد منفی به شدت بالای سال ۱۳۹۱ با رشد مثبت سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳تا حدی خنثی شده است.
باید به این نکته توجه کرد که در سال ۱۳۹۸ افزایش رشد تشکیل سرمایه ساختمان تاحدی توانسته است شیب تند رشد کل تشکیل سرمایه را تاحدی مهار کند ولی با این حال رقم منفی تشکیل سرمایه ماشین‌آلات بسیار بالا بوده است. کاهش سرمایه‌گذاری ثابت ناخالص هشداری برای تداوم رشد اقتصادی محسوب شده و می‌تواند روند رشد توسعه‌ای اقتصاد کشور را برای سال‌های آتی با مشکل مواجه کند. با توجه به این که سرمایه‌گذاری و تشکیل سرمایه در همه نظریه‌های اقتصادی به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی عمل می‌کند منفی شدن این رقم به‌خصوص برای ماشین‌آلات بسیار خطرناک بوده و می‌تواند رکود سال‌های پیش‌رو را تشدید کرده و به آن دامن بزند. نکته مهم دیگری که از بررسی رابطه بین رشد اقتصادی و رشد تشکیل سرمایه نتیجه‌گیری می‌شود آن است که میانگین نرخ رشد اقتصادی در این هشت سال بیشتر از نرخ رشد تشکیل سرمایه بوده و از این رو به نظر می‌رسد سایرعوامل مثبت رشد مانع از تاثیر شدید کاهش سرمایه‌گذاری بر رشد اقتصادی شده‌اند. نرخ سود بانکی، نرخ تورم، درآمدهای نفتی، نرخ ارز، میران سرمایه‌گذاری خارجی و میزان تسهیلات بانک‌ها از عوامل مؤثری هستند که تشکیل سرمایه را به شدت متأثر کرده و لازم است برای هر کدام از آنها متناسب با نقشی که دارند برای هر کدام از آنها چاره‌اندیشی شود.
نتیجه‌گیری
بررسی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در سال‌های ۹۸-۱۳۹۰ بر اساس آخرین نتایج حساب‌های ملی ایران نشان‌دهنده آن است که بیشترین سهم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در تولید ناخالص داخلی طی این دوره با ۲۰ درصد مربوط به سال ۱۳۹۰ و کم‌ترین آن با ۱۵ درصد مربوط به سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ است. سهم تشکیل سرمایه ناخالص در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ به ۱۷ درصد رسیده است که نسبت به دوسال قبل خود ۲ درصد افزایش را نشان می‌دهد. همچنین در این دوره سهم تشکیل سرمایه ساختمان از GDP طی این سال‌ها کاهش بیشتری داشته و به کم تر از نصف میانگین این دوره رسیده است به نحوی که سهم آن از ۱۳ درصد سال ۱۳۹۰ به ۶ درصد در ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ کاهش پیدا کرده است.
ارقام ۹ ماهه سال ۱۳۹۸ حاکی از افزایش رشد تشکیل سرمایه ساختمان است و روند مثبت این بخش از تشکیل سرمایه تاحدی توانسته است شیب کاهنده تشکیل سرمایه را تاحدی مهار کند ولی رقم منفی تشکیل سرمایه ماشین‌آلات همچنان بالاباقی مانده است. کاهش سرمایه‌گذاری ثابت ناخالص هشداری برای تداوم رشد اقتصادی محسوب شده و می‌تواند روند رشد توسعه‌ای اقتصاد کشور را برای سال‌های آتی با مشکل مواجه کند. نرخ سود بانکی، نرخ تورم، درآمدهای نفتی، نرخ ارز، میران سرمایه‌گذاری خارجی و میزان تسهیلات بانک‌ها از عوامل مؤثری هستند که تشکیل سرمایه را به شدت متأثر کرده و لازم است برای هرکدام از آنها متناسب با نقشی که دارند چاره‌اندیشی شود.
منابع: