به مناسبت گرامی‌داشت روز آمار و برنامه‌ریزی و روز جهانی آمار نشست علمی «داده، پشتوانه برنامه‌ریزی و توسعه» با همکاری انجمن آمار و اتحادیه انجمن‌های ایرانی علوم ریاضی، روز چهارشنبه ۷ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در فرهنگستان علوم برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر مسعود نیلی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف، به تبیین جایگاه داده در سیاست‌گذاری اقتصادی پرداخت.
او با اشاره به پیشینه خود در سازمان برنامه و بودجه گفت که همواره روز آمار برایش یادآور دوران فعالیت حرفه‌ای در نظام برنامه‌ریزی کشور بوده است. دکتر نیلی با بیان اینکه «بدون داده نمی‌توان نظر داد و سخن گفت»، تأکید کرد که اتکای مستمر به داده، هم در عرصه علمی و هم در حوزه سیاست‌گذاری، بخش جدایی‌ناپذیر تفکر توسعه است.
دکتر نیلی در آغاز سخنانش با بیان اینکه «هر رابطه اجتماعی از پزشک و بیمار تا استاد و شاگرد بر دو پایه تئوری و داده استوار است»، افزود: «در سیاست‌گذاری اقتصادی، این دو پایه به شکل بارزی در قالب علم اقتصاد و داده نمود پیدا می‌کند. سیاست‌گذار بدون داده به‌موقع و دقیق، عملاً در تاریکی تصمیم می‌گیرد.»
او یادآور شد که حتی در نظام‌های آماری پیشرفته، میان وقوع پدیده‌های اقتصادی و واکنش سیاست‌گذار تأخیر‌هایی اجتناب‌ناپذیر وجود دارد؛ تأخیر‌هایی که گاه موجب می‌شوند تصمیمات اقتصادی در زمانی اتخاذ شوند که واقعیت‌ها تغییر کرده‌اند.
دکتر نیلی برای توضیح این مسئله، به مقاله‌ای کلاسیک از سال ۱۹۴۸ اشاره کرد که به موضوع «تأخیر‌های سیاست‌گذاری» می‌پردازد. وی با اشاره به این موضوع گفت: «وقتی اقتصاد وارد رکود می‌شود، نخست نشانه‌ها در سطح خرد نمایان می‌شوند؛ بنگاه‌ها فروششان کاهش می‌یابد، تولید کند می‌شود، اما مدتی طول می‌کشد تا این وضعیت در آمار‌های اقتصاد کلان مانند تولید ناخالص داخلی (GDP) آشکار گردد.»
به گفته او، از لحظه‌ای که پدیده‌ای مانند رکود در اقتصاد شکل می‌گیرد تا زمانی که آمار رسمی آن منتشر شود، چندین مرحله زمان از دست می‌رود از گردآوری داده‌ها، تحلیل کارشناسی و تصمیم‌گیری تا اجرا و مشاهده اثرات سیاست.
دکتر نیلی افزود: «در این فاصله ممکن است مسئله‌ای که برایش تصمیم گرفته‌ایم یا عمیق‌تر شده باشد یا اساساً برطرف شده باشد. بنابراین، سیاست‌گذار گاه به هدفی شلیک می‌کند که هم خودش متحرک است و هم تفنگی دارد که دقت کافی ندارد.»
این استاد دانشگاه با اشاره به محدودیت‌های آمار‌های سنتی گفت: «اقتصاد ایران از نظر نظام آماری نسبت به بسیاری از کشور‌های درحال‌توسعه وضعیت بهتری دارد. آمارهایی، چون بودجه خانوار، نیروی کار و کارگاه‌های صنعتی بسیار ارزشمندند، اما همچنان با تأخیر منتشر می‌شوند و همین تأخیر‌ها مانع تصمیم‌گیری به‌موقع است.»
او در ادامه افزود: «ظهور علم داده، جهان را وارد مرحله‌ای تازه کرده است؛ مرحله‌ای که در آن فقط داده‌های ساختارمند ملاک نیست، بلکه داده‌های با فرکانس بالا و در زمان واقعی نیز در دسترس قرار دارند. این داده‌ها امکان پایش لحظه‌ای اقتصاد را فراهم می‌کنند و پارادایم جدیدی در سیاست‌گذاری پدید آورده‌اند.»
دکتر نیلی تحول کنونی در علم داده را حاصل سه رخداد مهم دانست: نخست، پیدایش وب تعاملی بود. او گفت: «اگر در گذشته کاربران از اینترنت داده می‌گرفتند، اکنون اینترنت از کاربران داده می‌گیرد. این یعنی شبکه جهانی در حال ثبت رفتار، علایق و نیاز‌های مردم است و این داده‌ها تصویر زنده‌ای از جامعه ارائه می‌دهند.»
رخداد دوم، پیشرفت یادگیری ماشین است؛ یعنی الگوریتم‌هایی که می‌توانند از دل داده‌ها الگو‌های پنهان را شناسایی کنند و روابط پیچیده را بیاموزند؛ و رخداد سوم، پیشرفت سخت‌افزار‌های محاسباتی بود که امکان کار با حجم عظیمی از داده‌ها را فراهم کرد. دکتر نیلی گفت: «ما اقتصاددانان که عادت داشتیم با میانگین‌ها کار کنیم، اکنون با خود داده‌ها سر و کار داریم و این به ما تصویری کامل‌تر از واقعیت می‌دهد.»
این اقتصاددان برجسته در توضیح منابع داده‌های نوین گفت: «تراکنش‌های مالی روزمره، یک معدن طلای اطلاعاتی‌اند. با رصد حجم خرید و فروش‌های الکترونیکی، می‌توان به‌صورت ساعتی فهمید که اقتصاد در رکود است یا در رونق.»
او همچنین رفتار آنلاین مردم را یکی از غنی‌ترین منابع داده دانست: «با تحلیل کلیدواژه‌هایی که مردم جست‌و‌جو می‌کنند، می‌توان به نگرانی‌ها و انتظارات اقتصادی آنها پی برد. اکنون حتی می‌توان میزان عدم‌قطعیت اقتصادی را با روش‌های متن‌کاوی (Text Mining) از دل فضای مجازی استخراج کرد.»
سومین منبع مهم از نگاه او، داده‌های جابجایی مکانی است: «امروز هر تلفن همراه یک حسگر از تحرک جامعه است. از این داده‌ها نه‌فقط برای سنجش رشد اقتصادی، بلکه برای تحلیل توزیع درآمد و رفتار‌های منطقه‌ای نیز می‌توان بهره برد.»
دکتر نیلی با اشاره به روش‌های نوین تحلیل داده گفت: «در علم داده، مهندسی ویژگی‌ها (Feature Engineering) به ما امکان می‌دهد که از داده‌های خام، شاخص‌های تحلیلی استخراج کنیم و از طریق مدل‌های یادگیری ماشین به اکنون‌بینی یا پیش‌بینی لحظه‌ای برسیم.»
به گفته او، این روش‌ها موجب شده‌اند تا نهاد‌هایی مانند بانک فدرال آتلانتا در ایالات متحده، تخمین رشد اقتصادی را تقریباً هر هفته به‌روزرسانی کنند و تصمیم‌گیران بتوانند در زمان واقعی واکنش نشان دهند. او افزود: «این یعنی سیاست‌گذار هیچ بهانه‌ای برای واکنش دیرهنگام ندارد.»
با وجود این تحولات، نیلی یادآور شد که داده‌های جدید نیز بدون نقص نیستند: «تراکنش‌های بانکی همه فعالیت‌ها را پوشش نمی‌دهند، داده‌های جابجایی فقط مربوط به دارندگان تلفن هوشمند است، و در نتیجه، هنوز راهی طولانی تا جامعیت کامل باقی مانده است.»
او با این حال تأکید کرد: «این داده‌ها مکمل آمار‌های رسمی‌اند، نه جایگزین آنها. همچنان باید حساب‌های ملی، بودجه خانوار و شاخص‌های ساختاریافته را محاسبه کرد، اما در کنار آن باید از ابزارهای نو برای عقب نماندن از تحولات بهره گرفت.»
این استاد دانشگاه در پایان گفت: «تحولات علم داده با چنان سرعتی در جهان در حال پیشروی است که اگر غفلت کنیم، چند سال دیگر ممکن است نه دنیا ما را بشناسد و نه ما دنیا را. شکافی که در حال شکل‌گیری است، از همه بحران‌های دیگر حتی آب و انرژی خطرناک‌تر است.»
او تأکید کرد که مناسبت‌هایی مانند روز ملی آمار باید به فرصتی برای اندیشیدن درباره این چالش تبدیل شود: «اگر امروز برای این شکاف فکری نکنیم، فردا جبران آن بسیار پرهزینه و شاید ناممکن خواهد بود.»
دکتر هوشنگ طالبی رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی علوم ریاضی و عضو هیات علمی گروه آمار دانشگاه اصفهان، تأکید کرد که استفاده از داده‌های دقیق و تحلیل‌شده، عنصر اصلی برای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری مؤثر در کشور است.
دکتر هوشنگ طالبی در ابتدا با اشاره به اهمیت داده‌ها و الزامات آن برای برنامه‌ریزی، افزود: برنامه‌ریزی موفق نیازمند جمع‌آوری، سازماندهی و تحلیل داده‌ها به‌طور دقیق و به‌موقع است. داده‌های ناقص و نادرست می‌توانند نتیجه‌گیری‌های نادرستی به دنبال داشته باشند، و این موضوع در فرآیند تصمیم‌گیری‌های کلان کشور اهمیت زیادی دارد.
وی ادامه داد: مهم‌ترین چالش‌هایی که ما در استفاده از داده‌ها با آن مواجهیم، شامل فقر داده‌ای، کمبود ابزارهای پردازش داده‌ها و نارسایی در زیرساخت‌ها است. بسیاری از سازمان‌ها هنوز نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های داده‌های موجود به‌طور بهینه استفاده کنند.
دکتر طالبی در بخش دیگری از سخنان خود به الزامات راهبران و مدیران اجرایی اشاره کرد و گفت:مدیران باید سواد آماری داشته باشند و فرهنگ استفاده از داده‌ها را در سازمان‌های خود نهادینه کنند. یک مدیر باید توانایی تحلیل داده‌ها را داشته باشد تا بتواند برنامه‌های خود را بر اساس شواهد و داده‌های واقعی طراحی کند.
وی همچنین به تجربیات خود در دوران مسئولیت‌های اجرایی اشاره کرد و خاطرنشان کرد: در سال ۱۳۷۷ زمانی که مسئولیت دانشگاه اصفهان را بر عهده داشتم، با استفاده از داده‌های آماری توانستیم وضعیت سنی اعضای هیئت‌علمی را تحلیل کرده و اقداماتی را برای جذب نیروی انسانی جدید در این دانشگاه انجام دهیم. این تجربه نشان‌دهنده اهمیت داده‌ها در مدیریت مؤثر است.
دکتر طالبی همچنین به اهمیت امنیت داده‌ها و حریم خصوصی اشاره کرد و گفت: یکی از موانع اصلی در استفاده از داده‌ها، نگرانی‌های مربوط به امنیت و حریم خصوصی است. ما باید پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های مشخصی برای مدیریت داده‌ها داشته باشیم تا از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود.
وی در ادامه با اشاره به ظرفیت‌های موجود در کشور و دسترسی به داده‌های جهانی از منابع مختلف، از جمله مرکز آمار ایران و بانک جهانی، گفت: اگر از داده‌ها به‌درستی استفاده کنیم، می‌توانیم در بسیاری از حوزه‌ها از جمله برنامه‌ریزی اقتصادی، بهداشت، امنیت سایبری، و خدمات مشتری‌مداری به نتایج بهتری دست یابیم.
و در پایان دکتر غلامرضا گودرزی، رئیس مرکز آمار ایران با تأکید بر اهمیت تقویت نظام آماری کشور و نقش آن در سیاست‌گذاری علمی و تصمیم‌سازی دقیق، نکات مهمی درباره آینده حکمرانی داده، جایگاه دانشگاهیان در ارتقای سواد آماری، و مسیر تحول مرکز آمار ایران ارائه کرد.
وی گفت: به‌درستی گفته شد که ما به ناترازی در داده توجه نکردیم و همین باعث شد در ناترازی‌های واقعی گرفتار شویم. اگر امروز که نظام تصمیم‌گیری کشور به نظام آماری توجه نشان می‌دهد، ما در این حوزه کوتاهی کنیم، بعد‌ها نمی‌توانیم پاسخگو باشیم.
رئیس مرکز آمار ایران افزود: بخشی از مشکلات بعضاً در خود جامعه علمی ریشه دارد؛ در رساله‌های دانشگاهی، مظلوم‌ترین بخش، بخش آماری است. دانشجو هم صرفاً کار را تحویل می‌دهد و مدرک می‌گیرد. این یعنی ما سواد آماری را جدی نگرفته‌ایم؛ بنابراین یکی از وظایف دانشگاهیان این است که آمار را نه صرفاً به‌عنوان ابزار، بلکه به‌عنوان علم پایه سیاست‌گذاری جدی بگیرند.
دکتر گودرزی در بخش اصلی سخنانش تأکید کرد: درک تفاوت میان «آمار» و «نظام آماری» کلید فهم درست جایگاه این نهاد است.
وی افزود: در بسیاری از دستگاه‌ها، تصور می‌شود داشتن چند عدد یا جدول آماری یعنی داشتن نظام آماری، در حالی که آمار یک علم است، اما نظام آماری یک ساختار، فرایند و نهاد است. نظام آماری با کار جمعی، هماهنگی بین‌دستگاهی و سیاست‌گذاری درست شکل می‌گیرد. اگر این تمایز را بپذیریم، باید بدانیم آمار کاربرد دارد، ولی نظام آماری کارآمدی دارد.
رئیس مرکز آمار ایران ادامه داد: آمار را یک فرد هم می‌تواند در اتاق خود محاسبه کند، اما نظام آماری نیازمند حکمرانی جمعی است. حکمرانی آمار جنسش علمی است، اما حکمرانی نظام آماری، جنسش سیاست‌گذاری دارد.
دکتر گودرزی در تبیین مفهوم «کارآمدی نظام آماری» گفت: کارآمدی مفهومی نزدیک به بهره‌وری است، اما یکی نیست. بهره‌وری بیشتر جنبه سازمانی دارد، در حالی که کارآمدی وجه حاکمیتی و عمومی پیدا می‌کند. بهره‌وری وقتی در عمل محقق شود، تبدیل به کارآمدی می‌شود. کارآمدی نظام آماری زمانی معنا پیدا می‌کند که همه ارکان آن از جمله مرکز آمار، هیئت دولت، مجلس شورای اسلامی و کمیسیون‌های تخصصی نگاه درست به آن داشته باشند. ما قوانین خوبی داریم. اگر مجلس قانون خوب می‌گذارد، باید بر اجرای آن نظارت کند؛ اگر دولت حمایت می‌کند، باید هوشمندانه باشد. صرف اعلام حمایت، بدون رعایت مرجعیت آماری مرکز آمار، کارآمدی ایجاد نمی‌کند.
وی افزود: در دولت چهاردهم، توجه ویژه‌ای از سوی هیئت دولت، رئیس‌جمهور و سازمان برنامه و بودجه به مرکز آمار صورت گرفته و این روند نشانه‌ای از حرکت به سمت کارآمدی است.
دکتر گودرزی در بخش دیگری از سخنانش به خطر داده‌های جعلی و تحلیل‌های نادرست اشاره کرد و گفت: همان‌طور که علم داده و یادگیری ماشین فرصت‌های زیادی ایجاد کرده، با چالش‌هایی هم روبه‌روست. برخی از داده‌ها حاصل رفتار ربات‌هاست نه انسان‌ها. اگر این داده‌ها بدون دقت تحلیل شوند، تصمیم‌گیر را گمراه می‌کنند. باید مراقب بود تا داده‌های ساختگی مبنای سیاست‌گذاری رسمی قرار نگیرند.
او تأکید کرد: نظام آماری باید درست کار کند تا نظام برنامه‌ریزی بتواند برنامه درست تدوین کند، و سپس نظام اجرایی کشور هم بر پایه آن عمل نماید. این سه سطح باید به هم متصل باشند تا تصمیم‌گیری مؤثر شود.
به گفته دکتر گودرزی، در سال جاری تقریباً تمام استان‌ها برنامه‌های مفصلی در حوزه آمار و برنامه‌ریزی برگزار کرده‌اند که نشانه‌ای از رشد توجه به داده در کشور است.
رئیس مرکز آمار ایران ادامه داد: داده باید به موقع منتشر شود و اثرگذار باشد. اگر آماری دیگر کارکرد ندارد، باید جای آن آمار جدید تولید شود. تولید صرفِ داده، هدف نیست؛ تولید داده درست و مؤثر هدف ماست.
وی با تأکید بر نقش دانشجویان تصریح کرد: دانشجوی آماری که حاضر نیست در یک سرشماری شرکت کند، هنوز مفهوم واقعی آمار را درک نکرده است. باید در صحنه باشند تا با فرایند جمع‌آوری داده آشنا شوند.
دکتر گودرزی اعلام کرد: مرکز آمار آماده همکاری گسترده با انجمن آمار و دانشگاه‌ها برای میدانی‌تر شدن آموزش و پژوهش آماری است.
رئیس مرکز آمار با اشاره به شصتمین سال تأسیس این مرکز گفت: مسیر تازه‌ای را آغاز کرده‌ایم. ما استقلال حرفه‌ای را حفظ کرده‌ایم و در عین حال، به سمت هوشمندی و انعطاف‌پذیری حرکت می‌کنیم. ایده‌ای که دنبال می‌کنیم، ایجاد شبکه‌ای از بخش‌های آماری دستگاه‌هاست تا نظام آماری کشور هم‌راستا، هم‌گرا و هم‌افزا شود.
وی افزود: کارآمدی نظام آماری، ابعاد فردی، سازمانی، نهادی و رفتاری دارد. ما در مرکز آمار تلاش می‌کنیم با همکاری دستگاه‌ها مشکلات را حل کنیم، یاد بگیریم و شنونده باشیم تا پاسخ‌های درست و قابل اعتماد ارائه دهیم. می‌خواهیم به دستگاه‌ها کمک کنیم داده‌های درست تولید و منتشر کنند تا تضاد آماری کاهش یابد.
دکتر گودرزی با اشاره به تجربه موفق سرشماری کشاورزی و برنامه پیش‌رو برای سرشماری نفوس و مسکن گفت: جهان دیگر به آمار ده ساله تکیه نمی‌کند. ما هم باید به سمت سرشماری ترکیبی برویم؛ یعنی استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی دستگاه‌ها مثل ثبت‌احوال، مالیات، املاک، آموزش‌وپرورش و غیره. این مدل در شورای عالی آمار تصویب شده و امسال اجرا می‌شود.